Ο ξανακερδισμένος χρόνος της φωτογραφίας
Άρθρο του Κώστα Κίτσου
Περίεργο πράγμα ο χρόνος….Και ακόμα πιο περίεργη η σχέση μας μ’αυτόν. Τόσο οικεία μα και τόσο απομακρυσμένη συνάμα. Από τότε που ο άνθρωπος τον αντιλήφθηκε, παρατηρώντας την εναλλαγή μέρας και νύχτας και την κίνηση των αστεριών, ποτέ δεν έπαψε να προσπαθεί να τον κατανοήσει με κάθε τρόπο. Επινόησε την κλεψύδρα, την αυξομείωση της σκιάς με το πέρασμα του ήλιου και άλλους πάμπολλους τρόπους για να τον υπολογίσει, να τον μετρήσει, μήπως και έτσι καταφέρει να τον παγιδέψει και να τον εξουσιάσει, όπως όλα τα αλλά φαινόμενα στην φύση και την ζωή. Από τότε που ο Πλάτωνας εξήγησε την ύπαρξη του χρόνου εξ αιτίας της κίνησης που η αιώνια ιδέα μετέδιδε στο σύμπαν, μέχρι εκείνο το χειμωνιάτικο πρωινό, που ένας Γερμανοεβραίος καθηγητής στο τμήμα της Φυσικής του πανεπιστήμιου της Βέρνης, με όνομα Αλβέρτος Αϊνστάιν, ολοκληρώνει τα χειρόγραφα μιας νέας θεωρίας, είναι μια ολόκληρη πορεία που το ταλαιπωρημένο σώμα της ανθρωπότητας, συνεχίζει να παλεύει για να γνωρίσει και συνεχίζει να ελπίζει ότι κάποτε θα απαλλαγεί, από τα βεβαρημένα και ασφυχτικά δεσμά του. Μια πάλη τελικά που το αποτέλεσμα της είναι γνωστό εκ των πρότερων και αναπόφευκτο. Κανένας δεν μπορεί να νικήσει τον χρόνο. Μονάχα στους μύθους των θρησκειών και στις πιο απόκρυφες προσδοκίες του ο κάθε άνθρωπος συγκρατεί φυλακισμένη την κρυφή ελπίδα της αθανασίας. Της αιώνιας στασιμότητας του χρόνου. Το ανελέητο ταξίδι της άμμου μέσα στην κλεψύδρα, δεν μπορεί να συγκρατηθεί με τους περιορισμούς που θέτει η τρωτότητα και η προσωρινότητα του ανθρώπινου σώματος.
Και να που μέσα στα επιτεύγματα της ανθρώπινης διανόησης έρχεται να προστεθεί μια εφεύρεση, μια τεχνική, μια τέχνη, που μπόρεσε να εγκλωβίσει και να παγιδεύσει, κατά μια έννοια, τον ατίθασο και ασύλληπτο δυνάστη των ζωών μας. Έστω και μερικά, μονάχα κατά την οπτική του παράμετρο. Έστω και μόνο κατά δυο διαστάσεις, αποτυπώνοντας τον στις περιορισμένες δυνατότητες της επιφάνειας ενός επιπέδου χαρτιού ή μιάς οθόνης. Η μηχανική κίνηση του διαφράγματος, το κλικ της μηχανής, έγινε η παγίδα που μπόρεσε να περιορίσει την ροή, να μπλοκάρει την ατέρμονη κίνηση, να ακινητοποιήσει δραστικά κάποιους κόκκους άμμου στην κλεψύδρα της ζωής. Να θέσει τον άνθρωπο πρόσωπο με πρόσωπο με τον αιώνια νικηφόρο αντίπαλο του για να γευτεί μια, έστω ψευδεπίγραφη, χαρά της νίκης. Από την εμφάνιση της Φωτογραφίας και μετά η σχέση μας με τον χρόνο έγινε πιο πολύπλοκη, παρέμεινε όμως το ίδιο μπερδεμένη και αγχωτική.
Ο χρόνος είναι μια αρμονική συνάθροιση γεγονότων, μια παράταξη συμβάντων της ζωής που αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις μας και τις ζωντανεύουμε με την μνήμη μας. Η φωτογραφία από την άλλη μεριά, μας παραθέτει μια σειρά από οπτικές στιγμές και μας προτρέπει να τις κατανοήσουμε να τις ζωντανέψουμε, απ ευθείας με την μνήμη μας η την κρίση μας (όταν αυτές εμπεριέχουν καλλιτεχνική αξία). Ουσιαστικά υποκαθιστά το έργο του χρόνου ή τουλάχιστον το ξεπερνά. Να πως ξεγελιέται η αβάσταχτη παρουσία του χρόνου. Δίνοντας την δυνατότητα να ακινητοποιήσει ένα γεγονός, ένα φαινόμενο της «ρέουσας» ζωής, χωρίς την συνδρομή της υποκειμενικής φαντασίας, όπως γινόταν μέχρι τότε με την ζωγραφική, δίνει στον άνθρωπο την ευκαιρία να παρατηρήσει όλο και πιο αντικειμενικά το ζήτημα του χρόνου. Όπως ο κλασικός παρατηρητής του Αϊνστάιν, μόνο που δεν χρειάζονται εδώ περίπλοκες εξισώσεις, ούτε η δυσκολία να κινηθεί κάποιος με την ταχύτητα του φωτός. Ούτε καν να διαθέτει την φαντασία και το καλλιτεχνικό ταλέντο του ζωγράφου. Όλα συμμετέχουν αβίαστα, σ'αυτό το παιχνίδι, που γίνεται με τόσο απλά, τόσο μηχανικά, με το αθώο πάτημα ενός κουμπιού. Τόσο απλά γίνεται αυτό το ξεπέρασμα που καταντάει σχεδόν αληθινό….
Ο χρόνος είναι αιώνιος, ακύμαντος, σαν γαληνεμένη απέραντη θάλασσα, μέσα στην οποία βυθιζόμαστε από την στιγμή που θα γεννηθούμε μέχρι την στιγμή που θα πεθάνουμε. Η Φωτογραφία είναι η μόνη που μπορεί να μας βγάζει στην επιφάνεια, έστω και για λίγες στιγμές…. Αν, όπως λέει ο Πλάτωνας, ο χρόνος είναι η «εικόνα της αιωνιότητας», η φωτογραφία σαν η πιο ρεαλιστική απεικόνιση του χρόνου βρίσκεται πιο κοντά στην αιωνιότητα από τις άλλες τέχνες και τεχνικές…. Κάθε μορφή τέχνης έχει την ιστορία της, σχετίζεται με την ιστορία της, εκτελεί το θριαμβευτικό της πέρασμα μέσα στον χρόνο. Το ίδιο και η φωτογραφία. Αλλά η σχέση της φωτογραφίας με τον χρόνο είναι δισυπόστατη. Καταναλώνεται από τον χρόνο, στο πέρασμα των εποχών αλλά καταναλώνει και η ίδια κομμάτια "αδηφάγου" χρόνου. Μετατρέποντας τα σε χιλιάδες μικρές και μεγάλες, σημαντικές ή ασήμαντες, πρωτότυπες η αναπαραγόμενες, έγχρωμες ή ασπρόμαυρες φωτογραφίες. Και με τη βοήθεια της τεχνικής, που αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο της ουσίας της, ανακαλύπτει νέες οπτικές εκφράσεις στη ροή και στο πάγωμα του χρόνου (εικ. 1, 2)
 |
| Εικόνα 1. Η αργή ταχύτητα αποτυπώνει τη κίνηση του νερού και σκιαγραφεί τη ροή του χρόνου |
Πώς θα οριοθετούσαμε όμως την ίδια την σχέση της Φωτογραφίας με τον χρόνο, την πορεία της μέσα σ’αυτόν, από την στιγμή της θριαμβευτικής εισόδου στην ζωή μας, μέχρι τις μέρες μας…Μια διαχρονική προσέγγιση της φωτογραφικής παρουσίας στον πλανήτη γη, περα από τον ιστορικό και ακαδημαϊκό, τρόπο παρουσίας, είναι ένα δύσκολο εγχείρημα. Πρώτα που θα τοποθετούσαμε την στιγμή της γέννησης της. Στις πρώτες φωτογραφίες του Νιέπς και του Τάμπλοτ ή στις σκιές που τρεμοπαίζουν στο φως του ήλιου, έξω από την περιβόητη σπηλιά του Πλάτωνα. Και αν επεκταθούμε περισσότερο (και συμπεριλάβουμε και την ζωγραφική), μπορούμε να φτάσουμε στις απαρχές την μνήμης του πολιτισμού μας, μέχρι τους ζωγραφισμένους βίσωνες στα προϊστορικά σπήλαια, που έγιναν για να θυμίζουν στον πρωτόγονο, την άξια που είχε στη ζωή του, το τμήμα του χρόνου, που αφιέρωνε στο κυνήγι, όπως η γαμήλια φωτογραφία θυμίζει σε κάποιον την αξία που έχουν γι’αυτόν, οι χρονικές στιγμές της γαμήλιας τελετής. Και που θα ολοκληρώναμε αυτή την διαδρομή… Στην κατάργηση του σκοτεινού θαλάμου και την υποκατάσταση του από την ψηφιακή εικόνα ή θα την συνεχίζαμε … Άραγε θα είχαμε την δυνατότητα να συμπεριλάβουμε και διάφορες άλλες παράγωγες αλλά ‘ομοούσιες’ τέχνες και τεχνικές, όπως ο κινηματογράφος, το βίντεο αρτ κ.λ.π.
Όσο η φωτογραφία εστιάζεται στον τεμαχισμό της κίνησης και της ροής του χρόνου, που προσιδιάζει την ίδια την ροή της ζωής, ο κινηματογράφος (ή και το βίντεο) προχωράει ακόμα περισσότερο και ανακατασκευάζει αυτή την τεμαχισμένη ροή, με διαφορετικούς όρους. (την διάρκεια η αλλιώς τον "φιλμικό χρόνο"). Τώρα ο άνθρωπος μπορεί όχι μόνο να σταθεί αντίκρυ στον χρόνο, αλλά και να οχυρωθεί ο ίδιος πίσω από ένα καινούργιο είδος χρόνου, που δημιουργήθηκε «κατ’εικόνα και ομοίωση» του πραγματικού. Μονάχα που ο αυτός ο χρόνος είναι χειροπιαστός, κατανοητός, συγκεκριμένος και εύκολα ανιχνεύσιμος. Όσο και αν κυλάει, όσο και αν παράγει γεγονότα, δεν είναι τίποτα άλλο από μια σειρά αποκοπτόμενων στιγμών, μια σειρά φωτογραφιών, μια σειρά στατικών πλάνων πάνω στο φιλμικό σώμα. Έτσι ο άνθρωπος παίρνει την εκδίκηση του από την τυραννία του χρόνου, με την λογική του στρουθοκαμηλισμού. Φτιάχνοντας έναν πλασματικό χρόνο θέλει να εξωραΐσει τον βασανιστικά, παντού παρόν, αληθινό. (Αν το καταφέρνει είναι άλλη ιστορία). Αλλά η προσπάθεια αυτή δεν θα είχε αντίκρισμα, χωρίς την δυναμική της εικόνας και της φωτογραφίας.
 |
|
Εικόνα 2.Οι γρήγορες ταχύτητες παγώνουν τον χρόνο και μας προσφέρουν εικόνες που περνάν απαρατήρητες στο μάτι |
Η Φωτογραφία δεν έχει «φιλμικό χρόνο». Ο πλασματικός της χρόνος είναι ο ίδιος με τον αληθινό. Αυτόν που αφορά όλους μας και τον κάθε έναν χωριστά. Έτσι μια αληθινή σχέση της φωτογραφίας με τον χρόνο, μια ολοκληρωμένη «ιστορία» της φωτογραφίας, χωρίς χρονολογικούς φραγμούς, θα μπορούσε να περιλάβει όλες τις υπαρκτές και τις δυνητικά υφισταμένες φωτογραφισμένες στιγμές. Όλα τα αντικείμενα και τα πρόσωπα που έχουν φωτογραφηθεί στο παρελθόν και όλα αυτά που θα φωτογραφηθούν στο μέλλον. Δηλαδή ολόκληρο τον κόσμο…την ανθρωπότητα ολάκερη… Αφού ολόκληρος ο κόσμος είναι υποταγμένος στην κυριαρχία της. Αν κάποιος εξωγήινος θελήσει να πληροφορηθεί σχετικά με τον πλανήτη μας δεν θα χρειαστεί, ούτε τον λόγο, γιατί ίσως να μην μπορέσει να επικοινωνήσει μαζί μας, ούτε την γραφή, γιατί ίσως να μην ξέρει να διαβάζει. Αυτά είναι πολύ πιθανά. Είναι πολύ απίθανο όμως να μην μπορεί να βλέπει. Έτσι του φτάνει μια φωτογραφία για να αποκτήσει τις γνώσεις που χρειάζεται…
Αυτή η καθολικότητα της φωτογραφίας σε σχέση με τον χρόνο της παρέχει την δυνατότητα να αναδείξει την ιστορία της με διαφορετικό, κάθε φορά τρόπο. Είτε από την μεριά της τεχνολογίας, όποτε μια ιστορική προσέγγιση θα περιλάμβανε την εξέλιξη της φωτογραφικής κάμερας, από την camera obscure, μέχρι τις ψηφιακές μηχανές των πολλών μεγαπίξελ, με βασικούς σταθμούς, την ανακάλυψης του φιλμ 135, της μονοοπτικής ρεφλέξ, του φλας, των μηχανών αυτόματης εστίασης κ.α. (Μια προσέγγιση που αφορά στην τεχνική, όχι στην ουσία της αλλά είναι εξίσου σημαντική γιατί ταυτίζεται με την πρόοδο και την ευκολία παραγωγής. Χρονοβόρες φωτογραφικές τακτικές, που απαιτούσαν επίμονη ανθρώπινη προσπάθεια, όπως ο τονισμός των ασπρόμαυρων φωτογραφιών η το ρετουσάρισμα των αρνητικών, γίνονται σήμερα στην οθόνη του υπολογιστή σε χρόνο μηδέν).
Είτε πάλι από την μεριά των φωτογράφων-δημιουργών, με αναφορές στους πιονέρους του επαγγέλματος, μέχρι τους σύγχρονους φωτογράφους. (Μια προσέγγιση καθαρά προσωπική και λιγάκι άδικη αφού δεν περιλαμβάνει όλο εκείνο το πλήθος των αφανών δημιουργών που οι συνθήκες δεν επέτρεψαν να βγουν στην επιφάνεια και να αναγνωριστούν..).
Από την μεριά των τεχνοτροπιών πάλι μια αναλυτική προσέγγιση σε κατηγόριες όπως το πορτραίτο, η φωτογραφία φύσης, η φωτογραφία δρόμου, το still life και το macro, σαν αντικείμενα μάθησης η μελέτης, είναι καθαρά ακαδημαϊκή και διαφορετική από μια κοινωνιολογική προσέγγιση, που θα έβλεπε για παράδειγμα στην άνθηση του φωτογραφικού πορτραίτου του 19ου αιώνα, την άνοδο της μεσαίας τάξης που μπορούσε, με φτηνότερο, από την ζωγραφική, τρόπο, να έχει την εικόνα της στα σαλόνια των σπιτιών της.
Δεν υπάρχει σαφής και σίγουρος τρόπος για μια διαχρονική προσέγγιση της φωτογραφικής τέχνης. Τα μόνα που μπορούν να καθοριστούν είναι οι μεταβολές, οι αλλαγές που σφράγισαν την πορεία του φωτογραφικού μέσου. Η ζωγραφική εξακολουθεί να γίνεται με πινέλο και παλέτα. Η μουσική, παρόλο τον ηλεκτρισμό, παίζεται, λίγο πολύ, με τα ίδια όργανα που παιζόταν πριν από αιώνες. Σίγουρα όμως, ο τρόπος που φωτογραφίζουμε σήμερα είναι διαφορετικός, από αυτόν που φωτογράφιζαν παλιότερα. Και όλα αυτά σε πολύ μικρό σχετικά χρονικό διάστημα. Κάτι τι περισσότερο από δυο αιώνες. Αλλά η ιστορία του μέσου είναι άραγε η ιστορία της φωτογραφίας, ή απλά η εξέλιξη της πρακτικής εφαρμογής της???…
Ο Ian Jeffrey στο βιβλίο του “REVISIONS. An alternative history of photography”, αναφέρει τα δέκα σημαντικότερα ‘κλειδιά των αλλαγών’ της πρώτης φωτογραφικής περιόδου (μέχρι το 1907 περίπου),
1. Η επινόηση της γυάλινης πλάκας
2. Η δυνατότητα αποτύπωσης των μορφών των αντικειμένων στα χαρτιά με αλμπουμπίνα (albument print).
3. Η ανακάλυψη της Μικροφωτογράφησης
4. Η λαϊκή απήχηση της στερεοσκοπικής εικόνας στα 1850
5. Η εισαγωγή στο εμπόριο από την Eastman Kodak της πρώτης μηχανής 35mm
6. H πρώτες αστρονομικές φωτογραφίες από τηλεσκόπιο το 1887
7. Η άνθηση της πανοραμικής εικόνας το 1890
8. Η επινόηση του φιλμ από ζελατίνα
9. Η φασματική φωτογραφία
10. Η Αυτοχρωμία (πρώιμη μέθοδος έγχρωμων εκτυπώσεων το 1907)
Θα μπορούσαμε να εμπλουτίσουμε τον κατάλογο με ιστορικά δεδομένα που είναι μεν ασήμαντα, αλλά είναι καθοριστικά για την κυριαρχία του φωτογραφικού μέσου στις ζωές μας. Όπως η χρονική στιγμή της καθιέρωσης των φωτογραφικών αρχείων των εγκληματιών στα αστυνομικά τμήματα η της υποχρεωτικής χρήσης της φωτογραφίας στα δελτία ταυτότητος.. Και ο κατάλογος δεν θα είχε τέλος.
Θα μπορούσαν να αναφερθούν χιλιάδες παράμετροι, που θα οριοθετούσαν την θέση της φωτογραφικής εικόνας, στο αστείρευτο ποτάμι του "ανθρώπινου" χρόνου. Και αφού πολλοί ισχυρίζονται ότι ο χρόνος είναι κυκλικός (όπως και το σύμπαν είναι σφαιρικό, …), θα μπορούσες να τριγυρνάς πάνω του, ξεκινώντας από οποιοδήποτε σημείο, χωρίς συγκεκριμένο τέλος η αρχή. Κάποτε τα διακόσια και κάτι χρόνια της φωτογραφικής ιστορίας, θα αποτελούν ένα μικρό τμήμα στην ιστορία της εικόνας, στην ιστορία του ψεύτικου αναπαραγόμενου κόσμου, στην εξέλιξη του πλασματικού χρόνου. Τελικά αν θα θέλαμε να καθορίσουμε την ιστορία της φωτογραφίας, θα ήταν καλύτερο να μην μιλήσουμε καθόλου, αλλά να κοιτάξουμε απλά φωτογραφίες διάφορων ετών και διαφορετικών τεχνοτροπιών. Όπως για μια προσέγγιση στην ιστορία της μουσικής, φτάνει και περισσεύει, αν ακούσεις μονάχα λίγες νότες από κάποια συμφωνία του Μπετόβεν και κάποια σόλα ηλεκτρικής κιθάρας από ένα ροκ άλμπουμ .----
Αναδημοσίευση από το βιβλίο: ΚΩΣΤΑΣ ΚΙΤΣΟΣ «ΓΡΑΦΗ και ΟΡΑΣΗ - Σημειώσεις για την τέχνη της φωτογραφίας» εκδόσεις University Studio Press κεφ. 25
